Ю. Р. Горше од шмерци

Сужет незабагливый. Войводинскый Русин залюбит ся до Украинкы и ей ук­ра­ин­скых спѣ­ва­нок, але война вырве го з родного края и верже на Украину, одкы вер­не ся совершенным калѣком, что значит полный крах его вытуженых мрѣй. Кедь позриме на темы нашой литературы, публикованой на Под­кар­пат­ской Ру­си в  часѣ другой свѣтовой войны, паде в око, же лем в минималной мѣрѣ суть то во­ен­ны темы. Причина тому очевидна: была на нѣ тверда цензура. Обый­ти цен­зу­ру мож было лем даякыма хытростями, як зробил непознатый ав­тор по­низ­шого по­вѣ­даня, скрытый под криптонимом Ю. Р. Пише он о пер­вой свѣ­то­вой войнѣ, и то не прямо о войнѣ, но радше о том горю, калѣцтвах и по­ла­маных су­дь­бах, кот­ры приносит всяка война. Але в часѣ публикации повѣ­да­ня военна си­ту­а­ция фак­тич­но повторила ся, и мобилизованы до мадярского вой­ска Ру­сины му­сѣ­ли вое­ва­ти против своих единоплеменников. В наш час то по­вта­рят ся щи раз, а слова ав­тора, якы говорит на завершеня, звучат як за­суд амо­рал­ности тых, кот­ры про сво­и брудны планы не цѣнят людскы жи­во­ты и здо­ров­ля ани за пипку ба­го­ва.

Ишол сом задумани по улїци. Бул уж вечар, на улїци людзох нє вельо, — дньови живот уж зацих.

Нараз споза угла дошло ґу мнє цихе шпиванє, учул сом нєпевни крочаї и дур­канє палїчки по ходнїку. Нєодлуга указала ше фиґура, котра прицагла на се­бе мою увагу. Ишол млади, може двацецдаскельорочни чловек, облєчени до яких­шик гандрох з воєну шапку на глави. Чудне якеш процивенство було ме­дзи йо­го нєпевним ходом и цалим випатрунком — здравого, младого чловека.

Я му ше почал припатрац. Ридко зароснути на лїцу випатрал даскельо ро­ки старшим. Нараз ме страшне одкрице уражело: тот млади чловек бул шлєпи! Нї­яку думку нє було видно у його красних очох; вони смутно патрели на­пре­док, дзешка далєко. Цемни* осторожно ступал, пробуюци пред собу драгу з па­лїч­ку та з смутним, уривацим гласом цихо пришпивовал:

Як не забє тебе гостра куля,
То копитом при обозі вбє кобила…

Мнє то шицко зацикавело. Я пошол помалши и почал сом за нїм шлїдзиц. Шиц­ко ми було єдно, нє ишло ше ми и так дому.

Цемни, нє затримуюци ше ишол през два улїчки, а вецка* наврацел до алєї, цо ведла до парку. Шеднул на єдну з лавочкох, цо ше у длугим шоре ца­га­ли уздлуж алєї. Я тиж шеднул на лавочку, дакус далєй, же би вон нє по­чув­ст­во­вал мою при­явносц, алє так же бим видзел кажди рух цемного.

Цемни спущел чоло на руки подпарти з палїчку и шедзел так длуго-длуго — як да заспал. Я з початку ше на ньго уважно припатрал, алє ми на концу до­пило.* — Ни, найобичнєйши жобрак, яки ше вшадзи блукаю. Пришол озда пре­но­цовац — подумал сом и сцел сом уж одисц, кед з нєдалєкого дому до­лє­це­ли ґу мнє звуки з клавиру. О мали час ґу нїм ше прилучел дзивоцки глас. А глас бул красни насправди. Я ше просто опивал з прекрасну мелодию и трацел ше у мо­їм виглєдованю, хто би то мог шпивац. На цемного я цалком уж нє мерковал. Алє нараз вон сам прицагнул мою увагу.

— О-ох! — учуло ше нараз його на силу придавене стуканє. Попатрел сом на ньго. Цемни ше стресол, а лїцо му ше цалком пременєло. З його страш­них очох падали слизи.

Ой, плачте очі
Плачте сині… —

плакала писня за облаком, а цемни на другим боку улїци аж ше заходзел од ци­хо­го плачу.

Я нє мог уж длужей патриц на тоту сцену. Видзел сом, же ше з тим чло­ве­ком стала якашик траґедия. Скочел сом з лавки и цоскорей одбег дому и од­лу­чел сом ше вшелїяк презнац за того цемного.

Нагода ше ми трафела нєодлуга. Дзень бул нєпривитни. Диждж падал од самого рана, а мнє на души було чежко и смутно; чарни ме думи обшедли як рой осох. Шедзел сом самотни у комнати и думал о тим дзе бим стретнул того цемного, кед нараз у приклєце* учул сом лупканє з палїцу и хтошка нєшмело за­дуркал до дзверох. Я отворел и своїм очом нє верел: предо мну стал познати, або радше нєпознати цемни. Бул цалком премокнути и тресол ше од жими. Йо­го мертви очи страшно патрели на мнє, а рука ше випросцела по милостиню.

— Войдзце, войдзце до хижи, зогрейце ше дакус, — озвал ше я змишани, а вєдно и зрадовани з його нєсподзивану появу.

Вон преступел праг и шеднул на понукнути му карсцель.* Самовар бул ище горуци, и я такой налял до погара чаю и понукнул сом го. Цемни, видно бу­ло як ше зрадовал и подзековал ми, киваюци з главу. Почал пиц чай, а я за тот час око з нього нє спущел и старал сом ше у зґодни час почац бешеду. На кон­цу вон випил, вжал палїчку и сцел пойсц.

— Шедзце ище, — гварим, —  диждж пада, причекайце, може дакус пре­ста­нє.

На його ше лїцу появела цинь зачудованя, алє вон шеднул, розрадовани пре мою молбу. З цалого його триманя я видзел, же предо мну нє прости чло­век, а з тим баржей нє обични жобрак.

— По волї вам ище чаю?

— Нє, дзекуєм, — а по часу додал: — я вам барз дзекуєм, же ви мнє нє одо­гнали од вашого прагу, як цо ше ми нєшка трафя од самого рана. Особлїво нєш­ка ми так чежко, так смутно, же сом ше уж надумовал скончиц зоз собу… Ви ше нє гнївайце, же я вам так попросто бешедуєм, алє я видзим, же ви чесни и добри чловек, же чуєце людске нєщесце… А мнє так жаль, таке ми боляце, же нє мам нїкого блїзкого, пред ким бим мог одкриц свою душу, пожаловац ше…

Я му нє пребивал и радовал сом ше, же ше мойо намиренє удало. Думал сом же ме будзе коштац богзна кельо труду, док дознам од нього, хто вон, цо за єден, а тимчасом вон ше сце сам пред даким вибешедовац.

— Поведце ми, модлїм вас, хто ви?  —      озвал сом ше.

Його, випатра, зачудовало мойо питанє, и вон упил до мнє свойо нє­пат­рици, страх налїваюци очи:

— Я?… хто я?… — калїка, воєни инвалид… — озвал ше он о мали час.

— Пребачце же я таки наруцоваци, алє мнє нє тото цикави. Я би вас сцел зблї­жей познац, бо тото, же ви инвалид, же вас война зробела нєщешлївим, я ви­дзим. Та так исто видзим, же ви нє прости чловек, а и тото… як би то по­весц… тото, цо я видзел в стреду вечар (цемни ше стресол) — и тото ме за­ду­мує.

Цемни бул цихо. Його, випатра, змишали мойо слова, а и мнє самому по­ста­­ло барз нєприємно, кед сом видзел його замишанє. А кед поправдзе повем, яке право я мам уходзиц до души того чловека, котрого тераз лєм други раз ви­дзим? Я ше змишал нє менєй од нього:

— Ище раз вас препитуєм, же сом ше ошмелєл питац, алє кед вам нє мило о тим бешедовац, то я нє будзем твардовац, же бим лєм заспокоєл пусту цика­восц.

Цемни бул цихо ище даяки час, а на концу ше озвал з тресацим гласом:

— Ви видзице, хто я. Видзице, же ми война вжала наймилше, цо чловек мо­же мац: вжала ми вид. З тим злучене и гевто шицко: зробела зо мнє, младого чло­века, — жобрака — нєпотребу… Ви, як гварице, видзели сце дацо — та нач вам вецей? Та ипак,* я вам розповем шицко. Можебуц и мнє лєгчейше будзе, кед з другим подзелїм мойо церпенє…

И розповед. Стефан му мено, син селянина з Травянкох. Родичи му були убо­ги. Крем нього було у фамелиї вецей дзеци, та гевти шицки поумерали, крем най­младшого брата. Його, найстаршого сина, якошик з биду дали до школи. Зоз про­текцию священика прияли го до гимназиї и почали ше його чежки роки школ­ского бидованя.

Нєодлуга умар му оцец, а цале отримованє спадло на мацер. Нє мог уж ве­цей раховац на помоц з дому, прето мушел з власнима силами зарабяц себе на отри­мованє. Помали привикол ше вон бориц зоз животом, плївац проци габох… И нїґда нє нарикал на свою долю, верел, же вон ище у щешлївим по­ло­женю, бо єст вельо людзох, котрим ище чежше. Знал, же живот, то борба и до борби ше готовел. Вона його нє страшела, алє баш* наспак, вона го ґу себе при­ца­говала, вон ше борел зоз силну виру на побиду.

И так преходзели роки. Стефан бул уж у седмей класи. Ище рок и вон ше ру­ци до вихру живота, до вихру новей, ище чежшей борби…

То було 28. априла 1914. року. Стефан пошол на гимназиялни концерт се­ми­наристкох. Програм бул цалком звичайни и вон бул уж при остатку. По­пат­рел ище раз на програм и пречитал медзи остатнїма точками «Шпива Оле­ся Н. з ІІІ. року».

Цо то за єдна? Шицки семинаристки познал, кед нє особнє, а воно по ме­ну, алє о такей ище нє чул. Док вон так роздумовал, на сцену вишла паночка ко­ло седемнацрочна.

— Нє будзем вам описовац єй красу, гуторел Стефан, бо сом нє годзен… А глас? Я у живоце нє мал нагоди таки глас чуц, гоч сом ходзел скоро нє на кажди концерт. Розуми ше, я ше такой розпитал, цо вона за єдна. Оцец Олесї бул уряднїк у суду, мешац тому як ше приселєл з варошу П. По єй наступу були ище два точки на програму, алє мнє тоти уж нє цикавели. При найблїжшей нагоди мушим ше з ню упознац — одлучел* сом.

Нагода ше ми трафела скорей як сом мог и думац. Ище давно модлєл сом на­шого професора у класи, же би ми дал знац, кед треба дакому инструктора. На други дзень по концерту поволал ме професор ґу себе, дал ми адресу и гва­рел же там мам учиц єдного хлапца зоз трецей класи. Я ше зрадовал и такой з класи – просто за адресу. Становел сом ше пред красним домом и задуркал. За крат­ки час чули ше крочаї, дзвери ше отворели и предо мну ше станула… знаце хто? Олеся! Мнє то дакус змишало, алє швидко сом запановал над собу.

— Пребачце, почал сом, професор С. гварел ми же ту потребни єден ин­ст­рук­тор. Може буц я нє добре потрафел?

— О нє! Праве ту. Най ше пачи, шеднїце. Дораз поволам оца.

За часочок вишол пан Н. Я ше представел.

— Барз ми вас мило упознац. Я дзекуем професорови, же вас послал ґу мнє.

Ми ше нє длуго єднали и я почал подучовац їх сина. Од того дня я ше каж­ди дзень видзел з Олесю, кажди дзень сом мал нагоду побешедовац зоз ню.

— Но а далєй? Цо було далєй?

— Цо було далєй, можеце ше сами додумац. Я ше залюбел по уха. А Олеся? И вона нє була ровнодушна. Любов ми давала окрепу, давала нови сили, запал до роботи, до борби, бо як и давнєйше, так и тераз без престанка сом мушел водзиц борбу за свой живот.

Час медзитим швидко преходзел. Я ше и нє здогаднул кед ше звершел школ­ски рок. Почали ше вакациї. Мац ме нєцерпезлїво чекала дому, бо себе нє могла дац ради у щицкей роботи з дванацрочним братом. Прето, накеди сом пришол до­му, анї кус сом нє одпочивал, алє такой сом ше влапел до роботи. Я за­ду­мо­вал привесц до шору ґаздовство. котре од шмерци оцовей заостало. Алє нє було су­дзене. Як знаце, вибухла война и мнє, теди двацецрочного, на самим початку по­волали до войска… Нє мож то виповесц зоз словами розпуку моєй мацери, кед ше вона о тим дознала.

— Сину мой, голубе мой, на кого ти мнє под старосц охабяш? Радше ме за­би, закопай до чарней жеми… Чує мойо шерцо, же це я остатнї раз видзим, по­тїхо моя и ти мнє остатнї раз…

Угадала стара мац, та нє цалком. Мнє вона ище видзела…

***

На идущи дзень ми, рекрути-новобранци, мали одисц. Пред самим одходом, кед требало уж шедац на коч, мац ми обешела на шию мали образчок:

— Най це, Стефанку, тота Матичка Божа и од шаблї и од кулї очува! ..

Конї рушели, колєса задиргоцели и швидко знїкли з моїх очох и мац и род­ни валал.

Бидна мац! Кед би вона була знала цо мнє чека, модлєла би Бога, же да ме пер­ша куля нєобидзе…

До места зме пришли коло поладня, а далєй нам требало исц на же­лєз­ни­ци, але аж на вечар. Я вихасновал нагоду и скочел сом до Н. Олеся сама була до­ма, оцец єй бул у служби, а мой ученїк дзешка одбег. Вона перше радошнє гоч и зачудована, попатрела на мнє, алє у тот час и цинь страху указала ше на єй лїчку. Вона ше додумала шицкому. Нє мог сом ю успокоїц, кед сом по­твер­дзел єй думки. А вецка вона ше дакус успокоєла. Я ю замодлєл же би ми дацо за­шпивала. Олеся пристала. Шедла ґу клавиру и почала шпивац. Така ми и до­те­раз остала у памеци. Я з одушевеньом слухал єй шпиванє, патрел на ню, як на да­яке наджемске єство, и озда бим бул цали вики патрел так на ню, кед нараз го­дзи­на вибила пияту.

Нє мог сом ше длужей затримовац. Я станул и ми ше остатнї раз одпита­ли. Остатнє «нє забудз» и «врац ми ше» — и я вибег з хижи. Желєзница ище нє при­шла. А кед уж загвиздала здалєка, ище я збачел на перону Олесьового оца. Вон моцно, щиро сциснул мою руку та зажичел ми, да ше щешлїво врацим…

Желєзница пришла, ми пошедали и за кратки час вона рушела у напряму страш­ней нєизвесносци.

Вецей як два роки бул я на фронту. Бул сом на Карпатох, под Львовом. Нє­раз сом патрел шмерци до оч. Коло мнє ше розривали шрапнели, товариши-во­яки гинули, а я нїґда нє бул анї ранєти. Почал вериц на концу, же справди Ма­тич­ка Божа ме чува од шаблї и кулї, як ше мац теди модлєла… Очайдушно сом ше руцал до самого вихру борби и вше сом виходзел цали. Аж раз пришло на­шей єдинки нараз наступац. Паметам як нєшка: було то 8. авґуста. Над самим ра­ном наша артилерия почала биц на нєприятельски позициї, а вецка ми пошли до наступу. Бежали зме, похилєни, нє меркуюци на то, же кулї нє преставали гвиз­дац над нашима главами. Нараз коло нас, а особливо пред нами, почали ше роз­ривац гранати чи бомби, а густи дим наполнєл воздух. Мнє цошка вдерело по глави, я ше забанал* и спаднул. Цо було познєйше — я нє знам.

Пришол сом ґу себе у воєним шпиталю, а познєйше сом дознал, же то бу­ло у Мадярскей дзешка. Перше мойо враженє було: боль, якишик чудни боль у гла­ви. Я ше силовал поднєсц главу, алє сом нє мог. Вицаг сом руки спод по­кри­ва­ла и почал мацац свою главу. Цошка ми випатрала як нє тота, цо пред тим. Ца­ла повязана з превязками, лєм нос и уста були шлєбодни. Я ше ище раз про­бо­вал дзвигнуц, алє при тим сом страцел свидомосц. А вецка ми з каждим дньом було лєпше, боль ме уж так нє мучел, а рад сом бул уж зняц тоти пре­вяз­ки. Особлїво ми завадзала тота превязка на очох. Я нїґда нє знал, чи тераз дзень чи ноц, коло мнє вше якаш чудна циша. Шестричка ми гварела, же мнє по­ло­же­ли до окремей хижи. Кажди раз, кед приходзел лїкар, я го модлєл же би ми знял мо­йо превязки, голєм з очох; мнє уж нїч нє болї, а так бим сцел збачиц уж швет­ло.

На концу настал так очековани дзень. Пришли аж двоме лїкаре и шестра. Лї­кар почал одвивац мойо превязки.

— Пан дохтор, чи то тераз ноц? — озвал сом ше зачудовани, кед вон ошлє­бодзел мойо очи.

— Нє, дзень.

По мнє прешло якеш страшне чувство. Я на силу ше опитал:

— Чом же так цма?

Лїкар нє дораз одповед. И тот час чеканя випатрал ми як цали вик. На кон­цу вон гварел помали и цихо:

— Ви уж нє увидзице шветло.

Остатнї сили ме опущели и я без памеци спаднул на посцель. З роз­чу­хо­ва­ньом приведли ме ґу себе. Я ше руцал як тот збешнєти, бил сом зра­нє­ту главу до мура, до желєзного поруча на посцелї, пребог модлєл лїкарох, да ми даю ре­вол­вер, да себе скрацим живот. Од тераз ме самого нє охабяли, бо бим бул ско­чел з облака або розбил главу о мур.

Захорел сом заш. Тераз на запалєнє мозґу. Хорота ми сцела зробиц добре, алє дохторе нє допущели до того — вилїчели ме.

Ище длуго я шедзел у шпиталю и за тот час якошик сом ше помирел зоз мою долю. За животом мнє було шицко єдно, тримал сом себе за живого трупа. Єд­но я ище сцел, єдну сом мал мрию: голєм раз ище на мали часочок клїпнуц на шветло, слунко, попатриц на мацер, на Олесю, а вец заспац на вики.

Єдного дня ми гварели, же ме одвежу дому. Преблєкли ме зоз шпи­таль­них шма­тох до обичних войскових и положели на фиякер. Шестричка ме од­вез­ла на шта­цию, а вецка до места у котрим я прежил тельо щешлїви часи. Вше­лї­я­ки по­чу­ваня преполньовали мою душу, кед я под водзеньом шестрички ишол по по­зна­тих улїцох. Кед би мнє дахто пред трома роками, кед я ишол на войну, гва­рел, же ше я так врацим дому, я би го бул на фалатки розтаргал.

Шестричка ме одведла до жандармериї, а там ми нашли коч и одвезли ме до Травянкох, дому, ґу мацери. За годзину я уж бул у моїм валалє. Коч станул, жан­дар ми помог зисц. На дворе хтошка рубал древа. Я учул, як руцел шекеру и з криком: «Стефан пришол» — лупнул з капурку. То брат Дмитро. Познал ме та­кой. Мац, як сом ше познєйше дознал, лєжала хора. Ослабена зоз старосцу, до­жи­вала свой вик. Вона аж ожила, кед учула од Дмитра радосну вистку. Ста­ну­ла и стретла ме на прагу нє хижи, алє якейшик буди, чи дзири, бо хижу спа­лє­ли.

— Стефанку, ти пришол? — облапела ме по мацерински. Але нараз опу­ще­ла руки.

— Сину, Стефанє, цо з тобу зробели? Ша то горше од шмерци!… — и спад­ла як нєжива.

Збегли ше людзе, почали ю ратовац. Длуго нїч нє помагало.

На концу пришла ґу себе и з слабим-преслабим гласом дала заволац свя­ще­ника. Пришол священик, висповедал старенку мацер, и вона ище того истого дня умарла.

Дмитро ше поєднал служиц. Я походзел по валалє, обишол старих по­зна­тих, а вец сом видзел, же я нє мам вецей цо робиц у Травянкох. Пошол сом до ме­ста. Видзице добре, яка ту доля инвалидох. На улїцох питам милостиню…

Стефан почал глєдац цошка по кишенкох:

Патьце, то награда за мойо очи, за мойо знїчтожени мриї, за змар­но­ва­ни мла­ди живот…

Указал вельку, стриберну металию.

— А цо же Олеся?

— Ту є. Нє знам, чи ме видзела. Гварел ми єден познати, же ше одава. Цо­же, дай єй Боже шицкого найкрасшого! Нє судзено ми… Та уж шицко дармо, я при­викол до свойого положеня. Лєм кед учуєм єй глас, мнє приходзи теди шиц­ко на розум и теди ми так жаль за моїм страценим животом, таки ме боль при­цис­ка, же я плачем, як мале дзецко, кед ше глїна посипе по мацериней труни… — закончел вон зоз зворушеньом.

Стефан уцих на часочок, а я нє мог видобуц зоз себе глас.  По якомушик ча­ше вон ше заш озвал, алє уж цалком спокойно:

— Патьце, уж и диждж престал падац. Здрави оставайце, а здрави и будз­це, же сце дали дакус ше зограц. — Вон станул, вжал палїцу и пошол помали.

— Зайдзце ище дакеди, — гварим му на одходзе. Вон нє обрацаюци ше, мах­нул з главу.

Я стал на конку и патрел за нїм. О мали час долєцел ґу мнє його шпив:

Як не забє тебе гостра куля,
То копитом при обозі вбє кобила…

Од того часу я го вецей нїґда нє видзел. Нє знам, цо ше з нїм стало, алє йо­го приповеданє глїбоко ми остало у памеци. А кед тераз чуєм, же дахто бе­ше­дує о войни, мнє става пред очми цемни Стефан з велькима страшнима оча­ми, з вель­ку металию у рукох, а в ухох дзвонї його шпиванка…

Словничок диалектизмов 

баш наспак = правѣ наспак
вец(ка) = пак, потому
допило ми = навновало, надоѣло ми
забанал ше = заточил ся, захвѣял ся;
карсцель = столець
одлучел сом = рѣшил ем
приклєт = предхыжа, сѣни
та ипак = та прото, та вшелияк
цемни (шлєпи) = слѣпый

Жерело: Великий сельско-господарский календарь
Подкарпатского Общества Наукъ на рокъ 1942. Унгваръ. 235–244.